Mae cyflymu cynnydd yn dechrau â blaenoriaethu atal; a chreu’r amodau cywir i’r Ddeddf gydio a ffynnu.

Mae a wnelo’r adroddiad hwn â sut y mae cyrff cyhoeddus Cymru’n meddwl ac yn gweithredu ar gyfer yr hirdymor. Yn benodol, mae a wnelo â sut y mae cyrff cyhoeddus yn gwneud yr hyn y mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn ei gwneud yn ofynnol iddynt ei wneud ar adeg pan fo cynaliadwyedd a fforddiadwyedd hirdymor gwasanaethau ac ymrwymiadau polisi’r Llywodraeth yn cael eu profi.

Dros y 10 mlynedd y mae’r Ddeddf wedi bod ar waith mae’r pwysau ar wasanaethau cyhoeddus wedi tyfu. Os mai’r Ddeddf yw ateb Cymru i’r heriau mawr, mae angen ei rhoi ar waith yn dda. Dylai’r Ddeddf gyffwrdd â phob agwedd ar waith cyrff cyhoeddus. Mae a wnelo â llywio newid yn yr hyn y mae cyrff cyhoeddus yn ei wneud a sut y maent yn ei wneud.

Canfuom amrywiad mewn ymarfer o fewn sefydliadau, ac o fewn a rhwng sectorau. Mae gan y system iechyd yn arbennig rywfaint o ffordd i fynd o ran cymhwyso ffordd o feddwl sy’n rhoi sylw i genedlaethau’r dyfodol ar draws ei gweithgarwch cynllunio a chyflawni.

Mae cyflymu cynnydd dan y Ddeddf yn dechrau â blaenoriaethu atal. Heb newid mwy systematig tuag at atal, bydd cyllidebau’n cael eu disbyddu, ac mae’n debygol y bydd deilliannau’n waeth. Mae angen hefyd i gyrff cyhoeddus wella’r wybodaeth y maent yn ei defnyddio i oleuo prosesau cynllunio a phenderfynu, cael gwell gafael ar y goblygiadau o ran adnoddau, a gwneud yn siŵr eu bod yn gallu deall effaith. Ac mae cryn dipyn i’w wneud o hyd i gymhwyso’r Ddeddf i swyddogaethau megis cynllunio’r gweithlu, rheoli asedau, a chynllunio ariannol.

Bydd cyflawni newid yn galw am weithredu gan yr holl gyrff cyhoeddus yn unigol. Ond ni fydd hynny’n ddigon. Maent yn gweithio mewn amgylchedd nad yw wastad yn hybu’r newid hwnnw. Ceir camau gweithredu y gallai’r Llywodraeth eu cymryd i greu’r amodau ar gyfer cynnydd.

Yn 2020, fe alwom ni am adolygiad o'r Ddeddf i archwilio sut y gallai rhwystrau i’w rhoi ar waith gael eu goresgyn a sut y gallai Cymru ddal i fod ar flaen y gad o ran camau gweithredu i wella llesiant. Bum mlynedd yn ddiweddarach, ni weithredwyd ar yr argymhelliad hwnnw yn y ffordd yr oeddem wedi gobeithio.

Rydym wedi cyflwyno argymhellion i gyrff cyhoeddus unigol trwy’r gwaith archwilio y mae’r adroddiad hwn yn adeiladu arno. Mae’r adroddiad hwn yn cyflwyno pedwar argymhelliad pellach. Argymhellion strategol i Lywodraeth Cymru ydynt, a ddyluniwyd gyda’r amodau ehangach ar gyfer cynnydd mewn golwg. Maent yn galw ar y Llywodraeth i leihau i’r eithaf yr ansicrwydd ynghylch cyllid i helpu cyrff i gynllunio’n effeithiol ac i roi anogaeth i fuddsoddi mewn atal. Maent hefyd yn galw ar y Llywodraeth i fwrw golwg o’r newydd ar yr asesiad o berfformiad ac effaith dan y Ddeddf ac i nodi'n glir cwmpas ac amserlen ar gyfer ei werthusiad ei hun o'r Ddeddf yng nghyd-destun craffu ehangach.

Rydym yn gobeithio y gall yr adroddiad hwn gyfrannu at sgwrs ehangach ynglŷn â sut y mae cyrff cyhoeddus yn cymhwyso’r Ddeddf i gael effaith wirioneddol a pharhaus. Rhaid i bawb sydd mewn rolau craffu chwarae eu rhan i gydnabod arfer da a mynnu gwelliant pan nad yw cyrff yn gwneud digon.