Democratiaeth cynghorau lleol – llacio’r cyfyngiadau

05 Tachwedd 2020
  •  

    COVID-19-rainbow-wordpress

    Rhoddwyd trefniadau llywodraethu brys ar waith yn gyflym er mwyn ymateb i'r pandemig

    O ystyried y sefyllfa ddigynsail a chyflymder lledaeniad y pandemig ym mis Mawrth, roedd yn anochel y byddai angen trefniadau llywodraethu brys.

     

    Er bod deddfwriaeth ar waith cyn y cyfyngiadau a oedd yn caniatáu i gynghorwyr gymryd rhan mewn unrhyw gyfarfod cyngor ‘o bell’, gan ddefnyddio technoleg, mae’r un ddeddfwriaeth hefyd yn mynnu bod yn rhaid i o leiaf 30% o’r mynychwyr fod yn bresennol yn gorfforol yn y cyfarfod.

    Mae'n amlwg nad oedd hyn yn bosibl o dan reolau’r cyfyngiadau, felly gorfodwyd cynghorau i atal eu trefniadau llywodraethu arferol.

    Gan amlaf, uwch swyddogion y cyngor fyddai’n gyfrifol am benderfyniadau ynghylch sut y byddai cynghorau'n defnyddio arian cyhoeddus ac yn darparu gwasanaethau, mewn ymgynghoriad â nifer lawer llai o uwch gynghorwyr nag y byddai fel arfer yn ymwneud â gwneud penderfyniadau – a dim ond arweinydd y cyngor weithiau.

    Bu’n rhaid i gynghorau wneud rhai penderfyniadau cyflym ynghylch y ffordd orau o redeg eu gwasanaethau er mwyn amddiffyn unigolion a chymunedau, ac roedd defnyddio pwerau brys yn eu helpu i wneud y penderfyniadau hynny pan oedd amser yn hanfodol.

    Mae strwythurau democrataidd yn cael eu hailgyflwyno, ond ar raddfeydd amrywiol

    Ar 22 Ebrill, mewn ymateb i’r sefyllfa hon, daeth rheoliadau Llywodraeth Cymru [agor mewn ffenestr newydd] i rym gan alluogi cynghorau a’u pwyllgorau i gyfarfod yn ‘rhithwir’, heb yr angen i 30% o’r mynychwyr fod yn gorfforol bresennol yn yr ystafell gyfarfod.

     

    O ganlyniad, gallai cynghorwyr ailafael yn eu rolau o wneud penderfyniadau a dwyn ei gilydd i gyfrif. Ers hynny, fodd bynnag, mae graddfeydd ailgyflwyno strwythurau democrataidd wedi amrywio ledled Cymru.

    Yn Abertawe a Gwynedd, er enghraifft, defnyddiodd y Cabinet dechnoleg i ‘gyfarfod’ cyn diwedd mis Ebrill, lai nag wythnos ar ôl i’r rheoliadau newydd ddod i rym. Erbyn diwedd mis Mehefin, serch hynny, roedd sawl cyngor yn dal heb ailgyflwyno cyfarfodydd Cabinet ac yn parhau i ddibynnu ar bwerau brys i wneud penderfyniadau.

    Yn achos rhai o'r cynghorau hynny, nid oes cofnod cynhwysfawr ar gael ar-lein o'r penderfyniadau a wnaethpwyd ers dechrau’r cyfyngiadau. Mae hyn yn ei gwneud hi'n anodd i'r cyhoedd weld a deall y penderfyniadau a wnaethpwyd gan eu cyngor yn ystod y cyfyngiadau, a phwy sy'n atebol amdanynt.

    Mewn llawer o gynghorau, nid yw craffu ffurfiol ar benderfyniadau a gwasanaethau wedi cael ei adfer eto

    Mae'r rhan fwyaf o gynghorau bellach wedi dechrau cynnal cyfarfodydd Cabinet, ond dim ond hanner ohonynt fydd wedi cynnal cyfarfodydd rhithwir o'u pwyllgorau craffu erbyn canol Gorffennaf. Mae craffu effeithiol yn rhan allweddol o wneud penderfyniadau cadarn a thryloyw, ac yn un o bileri hanfodol y broses ddemocrataidd.

     

    Heb graffu, ni ellir adfer atebolrwydd democrataidd yn llawn. Wrth i gynghorau ddechrau cynllunio a gweithredu strategaethau adfer, bydd craffu ar benderfyniadau a darparu gwasanaethau hyd yn oed yn bwysicach.

    Er enghraifft, mae'r problemau sy'n wynebu cartrefi gofal wedi bod yn amlwg yn y newyddion, ynghyd â'r heriau sy'n gysylltiedig â chau ac yna ailagor ysgolion yn rhannol. Dim ond rhai o’r materion y gallai aelodau etholedig fod eisiau craffu arnynt yw’r rhain, ac mae’n bosibl eu bod wedi cael llai o gyfle i wneud hynny hyd yma nag y byddent ar adegau ‘arferol’.

    Mae cyfleoedd i gynnal y momentwm i wella ‘democratiaeth ddigidol’

    Er bod heriau wedi codi, mae llawer o gynghorwyr wedi dangos eu gallu i addasu wrth gofleidio'r defnydd o dechnoleg.

     

    Mae cadeirio cyfarfodydd rhithwir yn gofyn am sgiliau penodol, ond, gyda chefnogaeth eu staff, mae cynghorwyr ledled Cymru wedi dangos y gall cyfarfodydd rhithwir weithio'n dda, gan gynnwys defnyddio cyfieithu ar y pryd.

    Mae’n bosibl y bydd cyfarfodydd rhithwir hefyd yn cynnig mwy o fuddion yn y tymor hir, er enghraifft trwy leihau amser teithio cynghorwyr, costau ac effaith amgylcheddol gysylltiedig. Yn ogystal, mae gan we-ddarlledu cyfarfodydd yn fyw y potensial i gynyddu hygyrchedd cyhoeddus ac ymgysylltu â busnes y cyngor.

    Wrth edrych ar sut i ailgyflwyno trefniadau democrataidd yn llawn, mae cyfleoedd i gynghorau nawr, a thros amser, ystyried pa mor ddarbodus, effeithlon ac effeithiol oedd y trefniadau cyn y pandemig ac a yw defnyddio technolegau digidol yn gallu eu gwella.

    Am yr awdur

    huw-lloyd-jonesMae Huw Lloyd Jones wedi bod yn gweithio yn Archwilio Cymru a’i sefydliadau blaenorol ers 2002. Mae bellach yn reolwr yn y tîm Astudiaethau Ymchwiliol a bu’n rheoli’r tîm Llywodraeth Leol yn y Gogledd cyn hynny. Mae ei gefndir o fewn addysg. Amser maith yn ôl, roedd yn athro mathemateg mewn ysgolion uwchradd.